Α Μέρος
Στις 14 Σεπτεμβρίου 1908 δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Η Αλήθεια» των Αθηνών, Αριθ. (209-37) πρωτοσέλιδο άρθρο με τίτλο:
«ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΙΣ
ΑΝΕΚΔΟΤΟΙ ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ
Γ. ΑΒΕΡΩΦ – Δ. ΒΕΡΝΑΡΔΑΚΗ
ΕΜΠΡΟΣ ΟΙ ΠΟΛΥΤΑΛΑΝΤΟΙ»
Ο Δρ. Παναγιώτης Δ. Βερναρδάκης* μας έστειλε αντιγραμμένο το κείμενο του άρθρου (πολυτονικό) για αναδημοσίευση, μαζί με σχετικά σχόλια.
ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΙΣ
ΑΝΕΚΔΟΤΟΙ ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ
Γ. ΑΒΕΡΩΦ – Δ. ΒΕΡΝΑΡΔΑΚΗ
ΕΜΠΡΟΣ ΟΙ ΠΟΛΥΤΑΛΑΝΤΟΙ
Τὸ Ἑλληνικὸν Κοινὸν δὲν θὰ ἐλησμόνησε βεβαίως τὸν δαφνοστεφῆ ποιητὴν καὶ κράτιστον τῶν Ἑλλήνων φιλολόγων Δημήτριον Βερναρδάκην, οὗ τὸν θάνατον πενθοῦσιν αἱ Μοῦσαι μετὰ τοῦ Πανελληνίου. Δὲν θὰ ἐλησμόνησε τὰ θαυμάσια αὐτοῦ μαθήματα τῆς Γενικῆς Ἱστορίας, ἅτινα τοσοῦτον κατεκήλησαν γενεὰν ὁλόκληρον φοιτητῶν τοῦ Ἐθνικοῦ Πανεπιστημίου, τοσοῦτον ἐθαυμάσθησαν καὶ τοσοῦτον ἐξαιρετικὴν ἀφῆκαν ἐποχήν. Ἀλλὰ τὸ Πανελλήνιον θέλει πληροφορηθῇ ἤδη πόσον αἱ καθηγητικαὶ ἐκεῖναι παραδόσεις τοῦ μεγάλου τῶν γραμμάτων φωστῆρος ἐξετιμήθησαν ὑπὸ τοῦ ἀειμνήστου ἐθνικοῦ εὐεργέτου Γεωργίου Ἀβέρωφ ἐκ πληροφοριῶν ἃς εἶχε παρὰ φίλων του περὶ αὐτῶν, καὶ θέλει μάθει συνάμα ὅτι ἐν τῇ ἄκρᾳ αὑτοῦ φιλοπατρίᾳ καὶ ἐν τῷ ζήλῳ αὑτοῦ ὑπὲρ τῶν γραμμάτων εἶχεν ἀποφασίσει τὴν διὰ τύπου δημοσίευσιν αὐτῶν.
Ὁ ἐκτελεστὴς τῆς διαθήκης Ἀβέρωφ κύριος Λ. Φ. Λιμπρίτης εὐηρεστήθη νὰ δώσῃ ἡμῖν πρὸς δημοσίευσιν τὴν ἐπιστολὴν ἣν ἒγραψε ὁ Γ. Ἀβέρωφ τῇ 6) 18 Ἰουνίου 1889 πρὸς τὸν μακαρίτην Δημ. Βερναρδάκην, δι’ ἧς τῷ ἀνεκοίνου ὅτι ἀνελάμβανε τὴν ἰδίαις δαπάναις ἔκδοσιν τῶν μαθημάτων ἐκείνων τῆς Γεν. Ἱστορίας, καὶ τὴν ἀπάντησιν τούτου πρὸς τὸν γενναῖον χορηγόν.
Καίτοι ἐματαιώθη ἡ ἔκδοσις αὕτη ἐκ λόγων σοβαρῶν, οὓς προέβαλε βραδύτερον ὁ Δ. Βερναρδάκης, κρίνομεν εὔλογον νὰ δημοσιεύσωμεν ἐν τῇ «Ἀληθείᾳ» τὰς δύο ταύτας ἐπιστολάς, οὐ μόνον ὅπως εὕρῃ τὸ Ἑλληνικὸν Κοινὸν νέους λόγους θαυμασμοῦ τῶν αἰσθημάτων φιλοπατρίας καὶ φιλοκαλίας ἅμα τοῦ ἀειμνήστου μεγάλου ἐθνικοῦ εὐεργέτου, ἀλλὰ καὶ ἵνα καταδειχθῇ ὁποίαν γνώμην εἶχεν οὗτος περὶ τοῦ ζητήματος τῆς γλώσσης ἡμῶν, καὶ πόσον πρακτικῶς ἔκρινεν ὅτι ἡ ὀρθοέπεια καὶ τὸ διακρίνον τὸν Δ. Βερναρδάκην ἀπαράμιλλον κάλλος τῆς γλώσσης ἔμελλον νὰ χαράξωσι ταύτῃ τρίβους ἀσφαλεστέρους πάσης γραμματικῆς διδασκαλίας καὶ θεωρητικῆς συζητήσεως.
Ἰδοὺ αἱ ἐν λόγῳ ἐπιστολαί:
Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΑΒΕΡΩΦ
Ἐν ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙᾼ τῇ 6) 18 Ἰουνίου 1889
Ἐλλογιμώτατε Κύριε Δ. Ν. Βερναρδάκη
Εἰς Μυτιλήνην
Ἀσμένως ἔλαβον τὴν ἀπὸ 4) 16 Ἰανουαρίου ἐ. ἔ. ὑμετέραν ἐπιστολὴν, ἀληθοῦς δὲ χαρᾶς ἐνεπλήσθην μαθὼν ἐξ αὐτῆς ὅτι ἀποφασίζετε νὰ προβῆτε εἰς τὴν δημοσίευσιν τῆς παρ᾿ ὑμῶν συγγραφομένης Γενικῆς Ἱστορίας, ἐὰν ἐγὼ ἀναδεχθῶ τὴν δαπάνην τῆς ἐκδόσεως αὐτῆς.
Ἡ ἔξοχος παιδεία καὶ αἱ πλήρεις σοφίας συγγραφαὶ Ὑμῶν, ἡ μαγευτικὴ χάρις τοῦ λόγου Σας, ἡ ἐν πᾶσι τοῖς ἀναγομένοις εἰς τὴν πνευματικὴν τοῦ ἔθνους ἡμῶν ἀνάπτυξιν ζητήμασιν, ὀρθοφροσύνη Ὑμῶν καὶ ἡ πρὸς ταῖς ἀρεταῖς ταύταις διαλάμπουσα ἐν παντὶ ἔργῳ Ὑμῶν ἀκραιφνὴς φιλοπατρία, κατέστησαν τὸ ὄνομά Σας πανελλήνιον. Ἐὰν δὲ τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος καυχᾶται ἐπὶ πνευματικῇ ὑπεροχῇ ἐν τῇ χορείᾳ τῶν ἄλλων ἐθνῶν, ὀφείλει τοῦτο εἰς τὰ ἔξοχα ἐν τοῖς γράμμασι πνεύματα, τὰ κατὰ τὰς ποικίλας τοῦ βίου αὐτοῦ φάσεις διαλάμψαντα, ἐν οἷς ἐπαξίως συγκατηρίθμησεν Ὑμᾶς ἡ κοινὴ πεποίθησις, ἡ σώφρων, πεφωτισμένη καὶ ἀμερόληπτος τοῦ Ἔθνους πεποίθησις.
Τὴν πεποίθησιν ταύτην συνεμερίσθην καὶ ἐγώ, παρακολουθῶν τῆς πεφωτισμένης Ὑμῶν διανοίας τὰ ἔξοχα ἔργα, διεκαιόμην δ᾿ ἀπὸ πολλοῦ χρόνου ὑπὸ τοῦ πόθου νὰ ἴδω εἰς φῶς ἐξερχομένην τὴν περὶ τῆς Γενικῆς Ἱστορίας συγγραφὴν Ὑμῶν, ἧς τὸ πλεῖστον μέρος ἐδιδάξατε ἀπὸ τῆς ἕδρας τοῦ Ἐθνικοῦ Πανεπιστημίου.
Δὲν ἠξιώθην ν᾿ ἀκούσω ἐγὼ αὐτὸς τῶν σοφῶν ἐκείνων μαθημάτων Σας. Ἀλλ᾿ ἡ περὶ αὐτῶν φήμη καὶ ἡ γνώμη ἄλλων ἁρμοδιωτέρων ἐμοῦ οἵτινες ηὐτήχησαν νὰ παρακολουθήσωσιν αὐτά, καὶ τὸ ἐκ τῶν ἄλλων Ὑμῶν συγγραφῶν τεκμήριον περὶ τῆς μεγάλης αὐτῶν ἀξίας, μὲ παρεκίνησαν νὰ ἐρωτήσω Ὑμᾶς διὰ τοῦ κοινοῦ φίλου Κου Λ. Φ. Λιμπρίτου, ἐὰν δὲν διατίθεσθε νὰ δημοσιεύσητε τὴν συγγραφήν Σας ταύτην, ἀναλαμβάνοντος ἐμοῦ τὴν πρὸς τοῦτο δαπάνην, διότι δὲν ἀγνοῶ ὅτι δυστυχῶς ἡ διὰ τὸ ὀλιγάριθμον τῶν ὁμοεθνῶν μικρὰ κατανάλωσις δὲν θὰ ἠδύνατο ν᾿ ἀσφαλίσῃ Ὑμῖν οὐδ᾿ αὐτὴν τὴν δαπάνην τῆς ἐκδόσεως, πολλῷ ἧττον ν᾿ ἀνταμείψῃ τοὺς ἀτρύτους καὶ πολυετεῖς Ὑμῶν κόπους ὡς συγγραφέως.
Πληροφορηθεὶς ἤδη ἐκ τῆς ἐπιστολῆς Σας ὅτι αἰρομένου ἐκ μέσου τοῦ χρηματικοῦ τούτου κωλύματος προθύμως ἀποδύεσθε εἰς τὸ ἔργον σπεύδω διὰ τῆς παρούσης νὰ δηλώσω Ὑμῖν, ὅτι ἀναδέχομαι τὴν δαπάνην τῆς ἐκδόσεως διὰ τύπου τοῦ περὶ Γενικῆς Ἱστορίας συγγράμματος Ὑμῶν ἐκ δεκαὲξ ἢ καὶ πλειόνων τόμων, μετ᾿ εἰκόνων καὶ πινάκων εἰς δισχίλια σώματα. Παρακαλῶν δ᾿ Ὑμᾶς ν᾿ ἀναλάβητε μετ᾿ εὐψυχίας τὴν παρασκευὴν τοῦ ἔργου, εὔχομαι ἐκ μέσης ψυχῆς ἵνα χαρίζηται Ὑμῖν ὁ Παντοδύναμος ἀσάλευτον ὑγείαν ἐπὶ μήκιστον χρόνον καὶ ἀδιάπτωτον ἔμπνευσιν, ὅπως ἀγάγητε εἰς αἴσιον πέρας ἐξ ἴσου πολύτιμον ὅσον καὶ μέγα ἔργον.
Εὐτυχὴς δὲ θέλω λογισθῆ ἐὰν ἀξιωθῶ νὰ ἴδω τοὺς ὁμοεθνεῖς μου ἐντρυφῶντας εἰς τὴν ἀνάγνωσιν τοιούτου βιβλίου. Ἐξ αὐτοῦ θὰ μανθάνωσι τὰ τοῦ βίου τοῦ ἀνθρωπίνου γένους ἐξιστορούμενα μετὰ τῆς διακρινούσης Ὑμᾶς ἐμβριθείας καὶ χάριτος. Ἡ φιλόσοφος κρίσις Ὑμῶν θέλει παρέχει εἰς τοὺς ἀναγνώστας τοῦ βιβλίου τούτου ἄφθονα καὶ σωτήρια διδάγματα πολιτικὰ, ἠθικὰ καὶ θρησκευτικά. Ἡ ἔνθους ἔμπνευσις καὶ τὸ ὑψιπετὲς ὕφος τοῦ λόγου Σας θὰ ἐξαίρωσι τὸ φρόνημα ἐπὶ τοῖς ἀνδραγαθήμασιν τῶν προγόνων ἡμῶν ἰδίᾳ, θὰ συντρίβωσι τὴν καρδίαν ἐπὶ τοῖς παθήμασιν ἢ τῇ κακοδαιμονίᾳ αὐτῶν θα φέρωσιν ἐρύθημα εἰς τὰς παρειὰς ἐπὶ ταῖς παρεκτροπαῖς καὶ τῇ καταπτώσει αὐτῶν, καὶ θὰ διδάσκωσιν οὕτω πλειότερον πάσης οἱασδήποτε θεωρητικῆς διδασκαλίας. Ἡ δὲ ὀρθοέπεια καὶ τὸ διακρίνον Ὑμᾶς ἀπαράμιλλον κάλλος τῆς γλώσσης θὰ χαράξωσι ταύτῃ τρίβους ἀσφαλεστέρας πάσης γραμματικῆς διδασκαλίας καὶ θεωρητικῆς συζητήσεως.
Τοιοῦτο, προαισθάνομαι καὶ ἔχω ἀκλόνητον πεποίθησιν, ἔσται τὸ ἔργον, ὅπερ δὲν θέλετε ὀκνήσει, Θεοῦ συνευδοκοῦντος, νὰ παραδώσητε εἰς τὰς χεῖρας τοῦ ἡμετέρου Ἔθνους, παρέχοντες οὕτω καὶ εἰς ἐμὲ ἀξιόλογον εὐκαιρίαν νὰ καυχῶμαι ὅτι συνετέλεσα εἰς τὴν ὠφέλειαν αὐτοῦ.
Ἐπὶ τούτοις δέξασθε τὴν ἐκδήλωσιν τῆς ἐξαιρέτου πρὸς Ὑμᾶς τιμῆς καὶ ὑπολήψεως, δότε δὲ τοὺς ἐγκαρδίους ἀσπασμούς μου τῷ ἀξίῳ Ὑμῶν ἀδελφῷ Κῳ Γρηγορίῳ μετὰ τῶν εὐχαριστιῶν μου ἐπὶ τῇ τιμῇ τῆς εἰς ἐμὲ ἀφιερώσεως τοῦ πρώτου τόμου τῶν παρ᾿ αὐτοῦ ἐκδιδομένων Ἠθικῶν τοῦ Πλουτάρχου.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ
Υ.Γ. Ἐπιφυλάσσομαι νὰ κανονίσω μεθ᾿ Ὑμῶν, ἀφοῦ λάβωμεν ἀμφότεροι τὰς δεούσας πληροφορίας, τὸ ζήτημα τῆς χορηγηθησομένης ὑπ᾿ ἐμοῦ δαπάνης.
Γ.Α.
Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΒΕΡΝΑΡΔΑΚΗ
Ἐν ΜΥΤΙΛΗΝΗι τῇ 12) 24 Ἰουλίου 1889
Φιλογενέστατε ἄνερ καὶ φιλομουσότατε,
Ἔλαβον τὴν ἀπὸ 6) 18 Ἰουνίου ἐπιστολὴν, δι᾿ ἧς μοὶ ἀνακοινοῦτε τὴν ἀπόφασίν Σας, ὅτι ἀναδέχεσθε τὴν δαπάνην τῆς ἐκδόσεως τοῦ περὶ γενικῆς ἱστορίας συγγράμματός μου καὶ μὲ προτρέπετε ν᾿ ἀναλάβω μετ᾿ εὐψυχίας τὴν πρὸς ἐκτύπωσιν ἀναθεώρησιν καὶ παρασκευὴν τοῦ ἔργου.
Σᾶς εὐχαριστῶ ἐγκαρδίως, φιλογενέστατε ἄνερ καὶ φιλομουσότατε, διὰ τὴν γενναιόδωρον χορηγίαν, ἧς ἠξιώσατε τὸ ἀπὸ πολλῶν ἐτῶν ἐν τῇ βιβλιοθήκῃ μου ἀποκείμενον ἔργον, ὅπερ ἄνευ τῆς Ὑμετέρας μερίμνης καὶ ἀντιλήψεως ἔμελλεν ἀναμφιβόλως νὰ μένῃ τεθαμμένον διὰ παντός. Ἀλλὰ συγχρόνως Σᾶς εὐχαριστῶ καὶ διὰ τὴν ἐπιστολήν Σας αὐτήν, οὐχ ἧττον τῆς χορηγίας Σας μεγαλόδωρον. Ἡ ἐπιστολή αὕτη εἶναι εἰκὼν πιστὴ ὄχι τῆς οἱασδήποτε ἐν τοῖς γράμμασι καὶ τῇ ἐπιστήμῃ ἀξίας μου, ἀλλὰ τῆς μεγάλης τοῦ πανελληνίου χορηγοῦ ψυχῆς, ὅστις μεγαλοφρόνως ἐξαίρων τὰ ταπεινὰ καὶ σμικρὰ, ἐπιθυμεῖ νὰ ὑψώσῃ μέχρις ἑαυτοῦ, εἰ δυνατόν, τὸν εὐεργετούμενον διὰ τῆς τιμῆς καὶ τῆς εὐφημίας. Ἡ ἐπιστολὴ αὕτη εἶναι ἡ γλυκυτέρα ἀμοιβή, ἧς μέχρι τοῦδε ἀπήλαυσα ἐν τῷ μακροχρονίῳ μου φιλολογικῷ σταδίῳ, αὕτη δ᾿ ἔσται καὶ τὸ ἰσχυρότερον μετὰ Θεὸν στήριγμά μου ἐν τῇ νέᾳ καὶ ἐπιπόνῳ μου σταδιοδρομίᾳ.
Ἐπειδὴ καθ᾿ ἃ μοὶ γράφει ὁ κοινὸς φίλος κύριος Λ. Φ. Λιμπρίτης εὐηρεστήθητε νὰ προνοήσητε καὶ περὶ τῆς προκαταρκτικῆς δαπάνης, ἥτις ἀπαιτεῖται ὅπως μεταβῶ εἰς πόλιν τινὰ τῆς Ἑσπερίας καὶ διαμείνω ἐκεῖ μέχρις ὅτου κανονίσω τὰ τῆς παρασκευῆς καὶ ἐκτυπώσεως τοῦ ἔργου θέλω Σᾶς γράψει περὶ τούτου εὐθὺς ὡς τελέσας μικράς μου τινὰς ἡμιτελεῖς ἐργασίας, ἑτοιμασθῶ πρὸς ἀναχώρησιν.
Δέξασθε, φιλομουσότατε καὶ φιλογενέστατε ἄνερ, τὴν διαβεβαίωσιν τῆς βαθυτάτης καὶ διὰ βίου εὐγνωμοσύνης μεθ᾿ ἧς διατελῶ πρόθυμος.
Ὁ ὑμέτερος,
Δ. Ν. ΒΕΡΝΑΡΔΑΚΗΣ
Τῷ φιλομουσοτάτῳ καὶ φιλογενεστάτῳ
Κυρίῳ Κυρίῳ Γεωργίῳ Ἀβέρωφ
Εἰς Ἀλεξάνδρειαν
Ἐκ μεταγενεστέρων ἐπιστολῶν τοῦ πολυκλαύστου Βερναρδάκη ἐξάγεται ὅτι παρῃτήθη τοῦ προκειμένου ἔργου τῆς ἐκδόσεως τῆς γενικῆς ἱστορίας του ἅτε μὴ αἰσθανόμενος ἐπαρκεῖς δυνάμεις ἕνεκα τῆς κλονισθείσης ὑγείας του, οὐδ᾿ ἐπαρκῆ τὸν ὑπολειπόμενον τοῦ βίου του χρόνον πρὸς συντέλεσιν τοῦ ἔργου.
Ἀλλὰ πρέπει ἆρα γε ν᾿ ἀπολεσθῇ διὰ παντὸς ὁ φιλολογικὸς ἐκεῖνος καὶ ἐθνικὸς θησαυρὸς τῶν περὶ γενικῆς ἱστορίας περιπύστων μαθημάτων τοῦ σοφωτάτου τῶν ἀνδρῶν τῆς νεωτέρας Ἑλλάδος; Οἱ κληρονόμοι ἀδελφοὶ αὐτοῦ διαπρέποντες ἐν ταῖς γράμμασιν δὲν αἰσθάνονται τάχα ὑποχρέωσιν πρὸς τὸ Ἔθνος καὶ δὲν νομίζουν ὅτι ἐὰν οὐχὶ ὁλόκληρον τὴν σειρὰν τῶν παραδόσεων ἐκείνων τοῦ ἀδελφοῦ των (διὰ τὸ ἀδύνατον τῆς ἀναθεωρήσεως καὶ τὸ μέγεθος τοῦ ἔργου) ἀλλὰ τοὐλάχιστον ἱκανὸν μέρος τῆς Ἑλληνικῆς καὶ Ρωμαϊκῆς ἱστορίας ὅπερ οὐδεμιᾶς ἀναθεωρήσεως θὰ ἔχῃ χρείαν, ὀφείλουσι νὰ παραδώσωσιν εἰς αὐτὸ; Τὰ ἀνέκδοτα ἔργα τοῦ Βερναρδάκη ἴσως εἶνε κατὰ τύπους κληρονομιαῖον κτῆμα αὐτῶν, κυρίως ὅμως καὶ οὐσιωδῶς εἶνε καὶ θὰ εἶνε κτῆμα τοῦ Ἔθνους καὶ τοῦτο δὲν ὀφείλει ν᾿ ἀπολέσῃ αὐτά.
Ἡ δὲ προσδοκωμένη ἐκ τῆς δημοσιεύσεως τόμων τινῶν τοῦ ἐν λόγῳ ἔργου ὠφέλεια δὲν θὰ ἐμπνεύσῃ ἆρά γε τινα τῶν βαθυπλούτων ὁμογενῶν ν᾿ ἀναλάβῃ τὴν σχετικὴν δαπάνην; Ἡμεῖς ρίπτομεν τὴν ἰδέαν, ἂς μελετήσωσι δ᾿ αὐτὴν οἱ πολυτάλαντοι τοῦ Ἔθνους. Καὶ διατὶ νὰ μὴ προσδοκῶμεν τοιαύτην ἀπόφασιν ἀπὸ πολλῶν ἐξ αὐτῶν, οἷον ἀπὸ τὴν Κυρίαν Ἰφιγένειαν Συγγροῦ, τὴν κληρονόμον τῶν ἀρετῶν καὶ τῆς γενναιοδωρίας τοῦ ἀειμνήστου συζύγου της, ἢ ἀπὸ τοὺς ἀκμάζοντας ἐν Αἰγύπτῳ εἰς πλοῦτον καὶ φιλοπατρίαν Νέστορα Τσανακλῆν, Ἀλέξανδρον Ρόστοβιτς καὶ ἄλλους, ἢ ἀπό τινα τῶν ἐν Ἀγγλίᾳ Ράλλην ἢ Βαλλιάνον; Ἀλλὰ μήπως καὶ ἐκ τῶν κληρονόμων Ἀβέρωφ δὲν δύναταί τις ν᾿ ἀναλάβη τοιαύτην δαπάνην τιμῶν τὴν μνήμην ἐκείνου; Ποῖον εὐγενέστερον μνημόσυνον θὰ ἠδύναντο οὗτοι νὰ τελέσωσιν ὑπὲρ τῆς ἁγίας ἐκείνου ψυχῆς; Ποίαν χαρὰν δὲν θὰ αἰσθανθῇ αὕτη βλέπουσα συνεχιζόμενα τὰ ὑπὲρ τοῦ Ἔθνους γενναῖα αἰσθήματα τοῦ μεγάλου ἀνδρὸς καὶ δὴ ἐν ἔργῳ ὅπερ ἐκεῖνος προφρόνως εἶχεν ἐγκολπωθῆ;
Β Μέρος
Σχόλια του Παναγιώτη Δ. Βερναρδάκη*
Αβέρωφ – Βερναρδάκης – Λιμπρίτης
Ο δικηγόρος και λόγιος στην Αλεξάνδρεια Λουδοβίκος Φ. Λιμπρίτης, έμπιστος φίλος και προσωπικός δικηγόρος του Γεωργίου Αβέρωφ, καθώς και επιστήθιος φίλος και θαυμαστής των αδελφών Δημ. Ν. και Γρηγορίου Ν. Βερναρδάκη (ο Δημ. Βερναρδάκης, μεταξύ άλλων, είχε εκφωνήσει τον επικήδειο λόγο στον πατέρα τού Λουδοβίκου, Φραγκίσκο Λιμπρίτη, στις 8 Απριλίου 1876), είχε την έμπνευση να παρακαλέσει τον Δημ. Ν. Βερναρδάκη να γράψει έναν ύμνο στον Γεώργιο Αβέρωφ, το μεγάλο ευεργέτη, για να τον αποδίδουν οι μαθητές και οι μαθήτριες που φοιτούσαν στην Ελληνική Σχολή της Αλεξάνδρειας.
Ο ύμνος στάλθηκε από τον ποιητή, που βρισκόταν στη Μυτιλήνη, και μελοποιήθηκε αργότερα από τον Σπύρο Σαμάρα. Προηγήθηκε, ωστόσο, η παραγγελία του Δημ. Βικέλα στον Κωστή Παλαμά για τον «Ολυμπιακό Ύμνο», κι αυτός μελοποιημένος από τον Σαμάρα.
ΥΜΝΟΣ ΕΙΣ ΓΕΩΡΓΙΟΝ ΑΒΕΡΩΦ
Μὲ ρόδα καὶ λωτὸν τὸ Ἑλικώνιον
ἐκ δάφνης στέφος, πλέξωμεν, ὦ φίλοι
συμμαθηταί, κ᾿ εἰς αἶνον ἐναρμόνιον
κινήσωμεν τὰ νεαρά μας χείλη.
Ἡ δάφνη τίνος καὶ τὰ χαριστήρια;
ἄρχοντος, μεγιστᾶνος, ἡγεμόνος;
Τίς ὁ Μαικήνας ὃν τὰ παιδευτήρια
αἰνοῦσι κ᾿ ἡ νεότης εὐγνωμόνως;
Δὲν ἔχει τίτλους καὶ δυνάστου σήματα
ὁ γεραρὸς προστάτης τῆς Σχολῆς μας,
Ἀλλὰ εἰς δωρεὰς κ᾿ εὐεργετήματα
αὐτὸν γνωρίζει πρῶτον ἡ Πατρίς μας.
Τὸ ἔνδοξόν του ὄνομ᾿ ἀναφαίρετον
τοῦ ἔθνους κτῆμα· ἀλλ᾿ ἡ σεβασμία
Μορφή του ἐγκαλώπισμα ἐξαίρετον
εἶνε ἡμῶν τῶν ἐν Ἀλεξανδρείᾳ.
Μὲ ρόδα καὶ λωτὸν τὸ Ἑλικώνιον
ἐκ δάφνης στέφος, πλέξωμεν, ὦ φίλοι
συμμαθηταί, κ᾿ εἰς αἶνον ἐναρμόνιον
κινήσωμεν τὰ νεαρά μας χείλη.
Γεώργιε Ἀβέρωφ! ὀλβιότητος
πλήρης ὁ βίος εἴη σοι κ᾿ εὐαίων
Τοῦ Ἔθνους, τῶν Μουσῶν καὶ τῆς Κοινότητος
ἐπ᾿ ἀγαθῷ τῆς τῶν Ἀλεξανδρέων.
Ο ίδιος ο Λιμπρίτης, ύστερα από το θάνατο του Αβέρωφ, σαν εκτελεστής της διαθήκης του που ήταν, παράγγειλε στο φημισμένο γλύπτη Μπονάνο μια στήλη από πεντελικό μάρμαρο, με την ανάγλυφη προτομή του Αβέρωφ. Στην κορυφή της βρίσκεται ο φοίνικας, που συμβολίζει την αναβίωση του Ελληνικού έθνους. Στη βάση της ένα λιοντάρι κοιτάζει ψηλά την προτομή, θρηνώντας για το χαμό του μεγάλου ευεργέτη. Το λιοντάρι συμβολίζει τη δύναμη του Ελληνισμού. Στα πόδια του λιονταριού βρίσκεται μια μεγάλη ανοιχτή περγαμηνή, με το παρακάτω επίγραμμα του Βερναρδάκη. Η στήλη είναι στημένη εμπρός στα Αβερώφεια Σχολεία της Αλεξάνδρειας.
«Αἰὲν ὃς εὐποιῶν οὐ κάμνε, καμόντα μόρῳ, φεῦ !
Γεώργιον ὧδε κενὸν μνῆμα κάλυψ᾿ Ἀβέρωφ,
ὀστέα δ᾿ Ἀτθίδ᾿ ὑπὸ χθονὶ νῦν γε φίλῃ φίλα κεῖται.
Πρῲ γὰρ ἔρωτι καλῶν οὗτος ἁλούς, φάρος ὣς
τοῖς παρὰ Νεῖλον, Ἀθήνῃσιν τ᾿ ἀνὰ τὴν Ἑλλάδα ἔλαμψεν
εὐποιΐας προχέων, ὧν ἀριθμὸν τίς ἐρεῖ;
Καὶ Σταδίοιο γ᾿ ἐς ἄστρ᾿ ἀνταυγὴς μάρμαρος ὄψις
ἔσται ᾀεὶ θαλερὸς τῷ μάκαρι στέφανος.»
Και σε μετάφραση του πατέρα μου, Δημ. Γρ. Βερναρδάκη:
«Δὲν ἀπόκανε δίνοντας, ἄχ ! τὸν δάμασε ὁ Χάρος.
Τοῦτο τὸ μνῆμα τἀδειανὸ σκέπασε τὸν Ἀβέρωφ,
Τ΄ἀτίμητά του κόκκαλα τώρα τὰ κρύβει ἡ Ἀθήνα.
Νωρὶς τὸν πῆρε ὁ ἔρωτας πρὸς τὰ καλά, σὰ φάρος
παντοῦ ἔλαμψε, στὸ Νεῖλο, στὴν Ἀθήνα, στὴν Ἑλλάδα,
σκορπώντας τἅγια δῶρα του, μὰ ποιὸς θὰ τὰ μετρήσῃ;
Τὸ μαρμαρένιο Στάδιο, ποὺ ἀντιφεγγίζει ὡς τἄστρα,
θὰ εἶνε γιὰ τὸν καλότυχο τἀμάραντο στεφάνι.»
Γενική Ιστορία
Ο Δημ. Ν. Βερναρδάκης έγραφε το 1867, όταν ήταν ακόμα καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών:
«Κατά το κακώς επικρατήσαν έθος, τα μεν λοιπά των γυμνασιακών μαθημάτων ερμηνεύονται υπό ειδικών καθηγητών, μόνον δε το μάθημα της Ιστορίας ρίπτεται οδού πάρεργον εις τους μαθητάς ως ανάγνωσμα οίκοθεν καταληπτόν, και τρόπον τινά μη χρήζον διδασκάλου, τουτέστιν ερμηνευτού».
Τα λόγια αυτά του σοφού Δ. Βερναρδάκη δεν έχασαν μέχρι σήμερα τίποτε από την επικαιρότητά τους, παρόλες τις «εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις» που μεσολάβησαν από τότε, και αντανακλούν, μαζί με τις δυστοκίες σχετικά με τα κατάλληλα σχολικά βιβλία, τη σημερινή κατάντια της διδασκαλίας του μαθήματος της Ιστορίας.
Ο ανέκδοτος θησαυρός των πανεπιστημιακών παραδόσεων του μαθήματος της ιστορίας από το Βερναρδάκη χρήζει και απ΄αυτής της πλευράς ιδιαίτερου ενδιαφέροντος.
Αναφορά του Γ. Αβέρωφ στον Γρηγ. Βερναρδάκη και τα Ηθικά του Πλουτάρχου
Ο Γρηγ. Ν. Βερναρδάκης εξέδωσε από το 1888 έως το 1896 στον εκδοτικό οίκο Teubner της Λειψίας τα Ηθικά του Πλουτάρχου σε μία ελάσσονα έκδοση (editio minor).
O πρώτος τόμος είναι αφιερωμένος στον Γεώργιο Αβέρωφ:
“ΓΕΩΡΓΙΩΙ ΑΒΕΡΩΦ
ΕΥΓΝΩΜΟΣΥΝΗΣ ΕΝΕΚΑ.”
Τη μείζονα έκδοση (editio maior) των Ηθικών του Πλουτάρχου του Γρηγ. Ν. Βερναρδάκη στην Ακαδημία Αθηνών επιμελούνται, από το 2008, ο ομότιμος καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βόννης, κ. Heinz Gerd Ingenkamp και ο υποφαινόμενος.
H διεθνής ιστοσελίδα www.bernardakis.de, που είναι αφιερωμένη στον Γρηγ. Ν. Βερναρδάκη, δίνει πληροφορίες για το όλο εγχείρημα.
Αρχείο και βιβλιοθήκη του Δημ. Ν. Βερναρδάκη
Μια απάντηση στο τελευταίο ερώτημα της εφημερίδας «Η Αλήθεια», που αναφέρεται στα χειρόγραφα της Γενικής Ιστορίας του Βερναρδάκη, καθώς και στο συναφές ερώτημα για την τύχη του αρχείου και της βιβλιοθήκης του, έχει δοθεί μέσα από τα φύλλα αυτής της εφημερίδας: http://nealesvou.gr/i-vivliothiki-kai-to-archeio-toy-dim-n-vernardaki-i-tragiki-peripeteia-synechizetai/
Στο παρόν φύλλο θα ήθελα μόνο περιληπτικά να αναφερθώ στο γεγονός ότι ο αρθογράφος της εφημερίδας “Η Αλήθεια” δεν μπορούσε να γνωρίζει ότι βιβλιοθήκη και αρχείο του Δ. Ν. Βερναρδάκη πουλήθηκαν μετά τον θάνατό του (1907) από την χήρα του Αγλαΐα (το γένος Χλυμίτζα) στον Ζάννο Σιφναίο, ο οποίος τα δώρισε στα Φιλανθρωπικά και Εκπαιδευτικά Καταστήματα Μυτιλήνης. Και εδώ αρχίζει η αφάνταστα τραγική περιπέτεια της ανεκτίμητης αυτής Συλλογής του Δ. Ν. Βερναρδάκη, η οποία εξιστορείται εκτενώς στον προαναφερθέντα σύνδεσμο.
Παναγιώτης Δ. Βερναρδάκης
Αγία Μαρίνα
bernardakis@outlook.com
